TCVN 13915-1:2023 về Chất lượng nước - Các phép đo sinh lý và sinh hóa trên cá - Lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?

Nội dung chính

• TCVN 13915-1:2023 về Chất lượng nước - Các phép đo sinh lý và sinh hóa trên cá - Lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?
• Nguyên tắc lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?
• Đảm bảo chất lượng khi lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?

TCVN 13915-1:2023 về Chất lượng nước - Các phép đo sinh lý và sinh hóa trên cá - Lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?

Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13915-1:2023 (ISO 23893-1:2007) về Chất lượng nước - Các phép đo sinh lý và sinh hóa trên cá - Phần 1: Lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu (Water quality - Biochemical and physiological measurements on fish - Part 1: Sampling of fish, handling and preservation of samples)

Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13915-1:2023 (ISO 23893-1:2007) quy định phương pháp lấy mẫu cá để xác định các đặc tính sinh hóa và sinh lý, như thành phần và hoạt tính enzym của máu, gan, cơ và các mô khác nhằm đánh giá sức khỏe của cá tại hiện trường cũng như trong phòng thử nghiệm. Các biến sinh hóa và sinh lý được sử dụng cho mục đích này thường được gọi là dấu hiệu sinh học. Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13915-1:2023 (ISO 23893-1:2007) bao gồm các khuyến nghị và các phương pháp để:

- Lấy một lượng cá đại diện tại một địa điểm cụ thể;

- Lấy mẫu mô cá tại hiện trường và trong phòng thử nghiệm và

- Xử lý và bảo quản mẫu trước khi phân tích các thông số sinh hóa và sinh lý

TCVN 13915-1:2023 về Chất lượng nước - Các phép đo sinh lý và sinh hóa trên cá - Lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào? (Hình từ Internet)

Nguyên tắc lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?

Căn cứ theo Mục 2 Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13915-1:2023 (ISO 23893-1:2007) quy định nguyên tắc lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu như sau:

Cá có độ tuổi (kích cỡ) và giới tính thuộc loài phù hợp được lấy mẫu tại các địa điểm được chọn vào thời điểm thích hợp trong năm để giảm sự thay đổi do ảnh hưởng sinh học, địa lý và theo mùa. Sử dụng các quy trình lấy mẫu và đo đã chuẩn hóa và do nhân viên có chuyên môn thu thập các mẫu, vận chuyển, bảo quản và phân tích. Bằng cách này, các kết quả thu được theo thời gian cho dữ liệu có thể được sử dụng để phát hiện những thay đổi trong môi trường do các hợp chất do con người gây ra.

Việc lấy mẫu cá và mô cá cần tuân thủ quy định. Điều này có thể bao gồm sự cho phép của chủ sở hữu (đất) về đánh bắt cá, cơ quan quản lý môi trường và nghề cá của khu vực đánh bắt cá và cơ quan quản lý (quyền động vật).

Sức khỏe của cá có thể được đánh giá bằng cách xác định các phương pháp sinh hóa, sinh lý, mô học và bệnh lý. Các biến dưới tế bào và tế bào thường được gọi là dấu hiệu sinh học. Tác động gây độc cơ bản của các chất ô nhiễm, xảy ra ở cấp độ dưới tế bào, dẫn đến sự thay đổi sinh hóa hoặc sinh lý.

Đáp ứng này thường diễn ra nhanh và có thể tiến triển xa hơn và gây ra những rối loạn ở cấp độ tổ chức sinh học cao hơn trong cơ thể, dẫn đến những thay đổi ở cấp độ tế bào và mô (cơ quan) (thay đổi mô học). Những điều này cơ thể dẫn đến rối loạn sinh sản và tăng trưởng thậm chí có thể làm chết sinh vật.

Do đó, việc theo dõi sức khỏe của cá có thể đóng vai trò như một hệ thống cảnh báo sớm về ảnh hưởng đối với người. Thông qua sự kết hợp với các phép đo khác (quan trắc tích hợp), có thể tương quan (phối hợp) các đáp ứng dấu hiệu sinh học với, ví dụ dư lượng chất ô nhiễm, khoảng cách từ các nguồn điểm và các biến sinh thái nhạy với các chất ô nhiễm.

Về nguyên tắc, phương pháp này có thể được áp dụng cho tất cả các loài cá từ tất cả các loại môi trường (nước ngọt, mặn, lợ, nước lạnh và nước ấm) và ở các môi trường nước nông cũng như nước sâu vừa phải.

Tuy nhiên, thường sẽ thuận lợi hơn nếu có sự hạn chế các phương pháp này đến một số loài cá nhất định, có thể được sử dụng làm các loài chỉ thị về sức khỏe của cá. Những loài này phải cố định, sẵn có (có thể đánh bắt ở hầu hết các địa điểm) và có khả năng chống chịu hợp lý với áp lực xử lý. Sinh học và sinh lý học của cá cần được biết rõ để giải thích dữ liệu dễ dàng hơn. Ví dụ về các loài đó là cá rô (Perea fluviatilis) và cá tuyết sông (viviparous blenny, Zoarces viviparus), đã được sử dụng để theo dõi dọc theo bờ biển Thụy Điển.

Tốt nhất là các loài cá được sử dụng tại hiện trường phải phù hợp để giữ trong phòng thử nghiệm cho các nghiên cứu độc tính nhằm điều tra và xác nhận các mối quan hệ nhân quả được phát hiện hoặc nghi ngờ xảy ra tại hiện trường. Các quy trình lấy mẫu nội tạng và mô về cơ bản giống nhau trong cả nghiên cứu thực địa và nghiên cứu trong phòng thử nghiệm. Do đó, quy trình thu thập cá để nghiên cứu thực địa và thu thập nội tạng được mô tả trong các phần riêng biệt.

Đảm bảo chất lượng khi lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu thế nào?

Căn cứ theo Mục 5 Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13915-1:2023 (ISO 23893-1:2007) nêu rõ việc đảm bảo chất lượng khi lấy mẫu cá, xử lý và bảo quản mẫu như sau:

Yêu cầu chung

Để kết quả đáng tin cậy, một số yếu tố phải được xem xét. Để sử dụng các phép đo sinh hóa và sinh lý trên cá trong đánh giá sức khỏe hệ sinh thái và giám sát môi trường, các yếu tố sau phải được giải quyết:

- Kiểm soát hoặc hiểu biết về ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên đến kết quả;

- Sử dụng thiết kế lấy mẫu phân tầng giúp giảm thiểu sự thay đổi do các yếu tố tự nhiên gây ra;

- Cơ sở thống kê đầy đủ để diễn giải các khác biệt và xu hướng;

- Xác định thời gian lấy mẫu cố định và được tối ưu hóa trong năm liên quan đến các biến quan tâm;

- Sử dụng các phương pháp chuẩn hóa để lấy mẫu (bắt) cá và lấy mẫu mô, như được mô tả trong tiêu chuẩn này.

Tốt nhất nên có một người (trưởng nhóm) chịu trách nhiệm về tất cả các bước trong quá trình điều tra sức khỏe của cá. Người này cũng phải là người chịu trách nhiệm giải thích trong báo cáo chính.

Lấy mẫu cá

Việc thu thập cá (đánh bắt cá) phải do ngư dân có kinh nghiệm với kiến thức tốt về đánh bắt bằng lưới rê và lưới đăng đáy thực hiện. Người này phải có kiến thức tốt về vùng được đánh bắt. Người đánh cá cũng phải được thông báo về mục đích của cuộc nghiên cứu, để cá được xử lý cẩn thận để không gây ra hư hỏng không cần thiết.

Lấy mẫu mô

Việc lấy mẫu mô phải do người có kỹ năng và trình độ cần thiết cho công việc thực hiện. Thông thường, cần hai, ba hoặc bốn người để lấy mẫu tất cả các mô từ một cá thể cá trong vòng 10 min. Việc đào tạo về các quy trình lấy mẫu phải được thực hiện trước, các quy trình lấy mẫu, dán nhãn và vận chuyển mẫu đến phòng thử nghiệm/các phòng thử nghiệm để phân tích sinh hóa/hóa học phải được thiết lập và được lập thành văn bản.

Phân tích sinh hóa/hóa học

Các phép phân tích phải được thực hiện bằng các phương pháp đã được chuẩn hóa hoặc được thiết lập theo cách khác. Phải thiết lập các thói quen kiểm soát nội bộ và bên ngoài đối với công việc của phòng thử nghiệm để đảm bảo chất lượng của dữ liệu phân tích.

Đánh giá

Việc đánh giá các kết quả phải bao gồm việc so sánh với các nghiên cứu tương tự khác. Do đó, cần có kiến thức chuyên sâu trong lĩnh vực này.